ΕΛΕΝΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

                                                ΓΕΝΕΣΗ  ΚΑΙ  ΔΙΘΥΡΑΜΒΟΣ

 ΟΡΙΣΜΟΣ:

ΔΡΑΜΑ  =  ΕΠΟΣ (ΛΟΓΟΣ)   +  ΛΥΡΙΚΗ  ΠΟΙΗΣΗ  (ΜΟΥΣΙΚΗ) +  ΟΡΧΗΣΗ (ΧΟΡΟΣ) +  ΔΡΑΣΗ / ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

Η ποίηση που συνθέτει  στοιχεία του ΕΠΟΥΣ  και της ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ. ( στίχοι + μουσική) και προορίζεται για  ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ενός γεγονότος  μπροστά στους θεατές.

1.      Ετυμολογία:  δράμα < δρω = πράττω.

2.     Προέλευση: από  τα  δρώμενα, τις θρησκευτικές τελετές για τη γονιμότητα και τη βλάστηση προς τιμήν του θεού Διονύσου.( πληροφορίες για το θεό Διόνυσο).

3.     Η  λατρεία του Διονύσου: τον λάτρευαν οι αγρότες και οι  άνθρωποι του λαού ενώ  οι τοπικοί άρχοντες  υποστήριξαν τη λατρεία του. Χαρακτηριστικά της λατρείας:  ιερή μανία και έκσταση ( εξίσταμαι),  θεοληψία / θεία έμπνευση = ο θεός κατέχει το πνεύμα του πιστού,  ενθουσιασμός ( εν – θεός),  οι πιστοί μιμούνται  και μεταμφιέζονται σε  Σατύρους = οι ακόλουθοι του θεού, ζωόμορφοι. Οι πιστοί  έψαλλαν και χόρευαν τον Διθύραμβο.

4.     Διθύραμβος = θρησκευτικό – λατρευτικό τραγούδι που τραγουδούσαν και χόρευαν οι  θιασώτες, οι πιστοί του Διονύσου με συνοδεία αυλού, γύρω από το βωμό του. Το τραγούδι αφηγούνταν τη ζωή και τα παθήματα του θεού. Ο  εξάρχων, ο πρώτος χορευτής  έκανε την αφήγηση και  ο Χορός  που αποτελούνταν από 50 χορευτές – τράγοι χόρευαν κυκλικά. Αρχικά ήταν αυτοσχέδιος + άτεχνος.

                                       ΤΡΑΓΩΔΙΑ

1.     Προέλευση: ( Περί Ποιητικής, Αριστοτέλης: η τραγωδία προήλθε από  τους αυτοσχεδιασμούς των  εξαρχόντων και το διθύραμβο.

2.      Στη διαμόρφωση της τραγωδίας ως ποιητικού είδους  συνέβαλαν οι εξής ΠΟΙΗΤΕΣ:

Ο  Αρίων: από τη Μήθυμνα της Λέσβου  έγραψε πρώτος διθύραμβο με λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο. Παρουσίασε τους  χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους / τράγους ( ευρετής του τραγικού τρόπου). Οι Σάτυροι ακολουθούσαν μόνιμα το θεό Διόνυσο ως δαίμονες των δασών και στο θέατρο ονομάζονταν  τραγωδοί ( ωδή τράγων). Ο διθύραμβος γίνεται τεχνικός από τον Αρίωνα.

Ο Θέσπις από το δήμο της Αττικής  Ικαρία ( Διόνυσος, σήμερα) γύρω στο 550 π.Χ  στάθηκε  απέναντι από το Χορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους. Αντί να τραγουδήσει, άρχισε να αφηγείται. Ο Θέσπις αντικατέστησε  εξάρχοντα με τον  Υποκριτή ηθοποιό και συνδύασε  το επικό με το λυρικό στοιχείο ( λόγος + μουσική). Η καινοτομία του Θέσπη οδήγησε στη γέννηση της τραγωδίας. Η καινοτομία του Θέσπη.

Επί Πεισιστράτου ο Θέσπης το 534 δίδαξε την πρώτη τραγωδία στα Μεγάλα Διονύσια.  Ο Πεισίστρατος ενίσχυσε τη λατρεία του Διονύσου και  καθιέρωσε τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια.  Ο Πεισίστρατος.

3.     Γιατί η τραγωδία αναπτύχθηκε στην Αττική: οι μιμικές λατρευτικές τελετές, το κλίμα, οι κοινωνικές συνθήκες ( έλλειψη συγκρούσεων), το δημοκρατικό πολίτευμα.

4.     Ποιοι παράγοντες βοήθησαν στην εξέλιξή της: η επίδραση του έπους και της λυρικής ποίησης, η ανάπτυξη της ρητορείας και της φιλοσοφίας, η συμβολή προικισμένων ποιητών.

5.     Ποια  Διονυσιακά στοιχεία διατήρησε: η μεταμφίεση, ο Χορός,  μέρος της λατρείας του θεού αφού οι παραστάσεις γίνονταν στις γιορτές του θεού, οι νικητές βραβεύονταν με στεφάνι από κισσό, ιερό φυτό του θεού, οι παραστάσεις δίνονταν στο χώρο του Ελευθερέως Διονύσου και στο Διονυσιακό θέατρο στη νότια πλευρά της Ακρόπολης.

                                                    

                                     

                                          Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Σε ποιες  κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες  αναπτύχθηκε;

Η  τραγωδία   αναπτύχθηκε   παράλληλα με  το δημοκρατικό πολίτευμα  της πόλης – κράτους  της  Αθήνας, όπως διαμορφώθηκε από το 508 με τον Κλεισθένη. Οι πολίτες  συμμετείχαν άμεσα στην εξουσία, επικρατούσε δημοκρατικός διάλογος, ελευθερία, ισοτιμία και  ισηγορία. Αυτές οι πολιτικές συνθήκες  και το αγωνιστικό πνεύμα   των πολιτών ευνόησαν την τραγωδία.

Η  τραγωδία  άνθησε  κατά τον  χρυσό αιώνα ( 5ος π.Χ) μετά την νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών, όταν η  πόλη ήταν κέντρο  πνευματικό και  πολιτιστικό και διέθετε μεγάλη δύναμη  οικονομική και πολιτική.

Ο ηρωικός άνθρωπος στην τραγωδία.

Οι τραγωδίες  υμνούν τον  ηρωικό άνθρωπο. Ο  τραγικός ήρωας   συγκρούεται  με την Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεϊκή δικαιοσύνη. Ισχύει το σχήμα: ύβρις – άτη – δίκη). Η  ύβρις, η υπεροπτική συμπεριφορά που δείχνει ο ήρωας επειδή  αισθάνεται δυνατός  προκαλεί την άτη, την πνευματική τύφλωση που τον παρασύρει στην καταστροφή και οδηγεί στην τίσι, τη θεϊκή τιμωρία, η οποία επαναφέρει  την τάξη με τον θρίαμβο της δίκης, της δικαιοσύνης.

Από πού αντλούν τα θέματα οι συγγραφείς.

Από τους  αρχαίους ελληνικούς μύθους. Οι μύθοι συνδέονται με την  σύγχρονη επικαιρότητα  (οι νίκες κατά των Περσών, οι νέες  ιδέες της εποχής / σοφιστών, η αμφισβήτηση των παλιών αξιών, ο Πελοποννησιακός πόλεμος ) και  μεταφέρουν τους προβληματισμούς των ποιητών. Κεντρική θέση έχουν στις τραγωδίες τα μεγάλα προβλήματα: ο πόλεμος, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η φιλοπατρία.

                     ΟΙ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ

Πότε  γίνονταν οι  διδασκαλίες ( οι παραστάσεις);

Μεγάλα  ή  εν άστει Διονύσια : οι  ποιητές παρουσίαζαν νέα δράματα.

Μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια: παρουσιάζονταν επαναλήψεις δραμάτων.

Λήναια: παρουσιάζονταν νέες τραγωδίες και κωμωδίες.

Ποιος και πως οργάνωνε τους δραματικούς αγώνες;

Η πόλη – κράτος ανέθετε στον  επώνυμο άρχοντα ( έναν από τους εννέα άρχοντες)  την οργάνωση και την επίβλεψη των αγώνων.

Η οργάνωση  ακολουθούσε την παρακάτω διαδικασία:

Οι ποιητές υπέβαλαν αίτηση να διαγωνισθούν με 3 τραγωδίες και 1 σατυρικό δράμα ( τετραλογία).

Ο άρχοντας διάλεγε τρεις από αυτούς. Ο κάθε ποιητής  ήτει χορόν και ο  επώνυμος άρχοντας  εδίδου χορόν, υποδεικνύοντάς του τον χορηγό.

Επέλεγε  τους χορηγούς: πλούσιοι Αθηναίοι που θα πλήρωναν τα έξοδα για το Χορό, τον χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή, τη σκευή των ηθοποιών.

Επέλεγαν 10 κριτές  με κλήρωση. Αυτοί  διάλεγαν τον νικητή, γράφοντας σε πινακίδα το όνομά του. Έριχναν τις 10 πινακίδες σε κάλπη. Από αυτήν διάλεγαν 5 πινακίδες και αυτές έκριναν τον  νικητή ποιητή.

Πριν να αρχίσουν οι αγώνες στο Ωδείο  έκαναν τον προάγωνα:  ο ποιητής παρουσίαζε τους ηθοποιούς και  το χορό. Μετά τις παραστάσεις έδιναν στον νικητή το βραβείο, στεφάνι κισσού και στον χορηγό ένα χάλκινο τρίποδα.  Έγραφαν τα ονόματα των νικητών σε πλάκες ( διδασκαλίαι) και τις  τοποθετούσαν στον δημόσιο αρχείο.

Το κοινό.

Ποιοι παρακολουθούσαν τις παραστάσεις;

Αθηναίοι πολίτες και οι γυναίκες, ξένοι επισκέπτες της πόλης,  οι μέτοικοι για τρεις μέρες  συμμετείχαν παλλαϊκά  χειροκροτώντας, επευφημώντας ή αποδοκιμάζοντας στο θέατρο τους ποιητές και τους ηθοποιούς.

Αρχικά πλήρωναν το σύμβολον, ένα  εισιτήριο. Ο Περικλής  νομοθέτησε  τα θεωρικά:  χρήματα που έδινε  η πόλη στους άπορους πολίτες για να παρακολουθούν και αυτοί, καθώς θεωρούσαν το θέατρο συμπληρωματικό μέσο της δημοκρατικής παιδείας των πολιτών.

Το θέατρο.          http://odysseus.culture.gr/a/3/photo_gr.jsp?cat=a2    http://www.ancientgreece.co.uk/festivals/explore/exp_set.html http://www.didaskalia.net/studyarea/visual_resources/roman2.html

Οι θεατές κάθονταν  ημικυκλικά  απέναντι από τη σκηνή  στο  κοίλον. Τα  εδώλια, στα οποία κάθονταν  ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά. Υπήρχαν  δυο διάδρομοι, τα διαζώματα, που το χώριζαν σε τρεις ζώνες, για να κυκλοφορούν άνετα οι θεατές. Υπήρχαν  κλίμακες  που δημιουργούσαν τις κερκίδες, τα σφηνοειδή τμήματα όπου βρίσκονταν τα  εδώλια. Στη συνέχεια  υπήρχε η ορχήστρα: κυκλικός ή  ημικυκλικός χώρος  όπου στεκόταν ή χόρευε ο χορός. Στο κέντρο της ορχήστρας ήταν ο βωμός του Διονύσου, η θυμέλη, όπου  έπαιρνε θέση ο αυλητής. Στην ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, απέναντι από το κοίλον, βρισκόταν η σκηνή: ήταν μια ξύλινη, ορθογώνια και μακρόστενη κατασκευή. Στο μπροστινό προς τους θεατές μέρος της υπήρχε μια πρόσοψη  ναού ή ανακτόρου με τρεις θύρες. Εκεί έπαιζαν οι ηθοποιοί. Από τη μεσαία θύρα έβγαινε ο ηθοποιός που έπαιζε τον βασιλιά. Η σκηνή στο πίσω μέρος είχε ειδικό χώρο για να αλλάζουν ενδυμασία οι ηθοποιοί.

Οι διάδρομοι  ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα ήταν οι πάροδοι. Αν ένας ήρωας του έργου ερχόταν, σύμφωνα με την υπόθεση, από το λιμάνι ή την πόλη έμπαινε στο θέατρο από την δεξιά, ως προς του θεατές, πάροδο. Αν  ερχόταν από τους αγρούς, έμπαινε από την αριστερή πάροδο.

Οι ηθοποιοί είχαν ως βασικό χώρο δράσης  το λογείον, ένα ξύλινο δάπεδο, υπερυψωμένο, ανάμεσα στην ορχήστρα και στην σκηνή.

Η σκηνή είχε μια  εξέδρα στο πάνω της μέρος όπου εμφανίζονταν οι από μηχανής θεοί, όταν η υπόθεση του έργου το απαιτούσε, το θεολογείον.

Οι  συντελεστές της παράστασης.

1.    Ο Χορός ( πόσοι ήταν οι χορευτές, πώς έμπαιναν στην ορχήστρα, τι φορούσαν, τι αντιπροσώπευαν).

Σε κάθε  παράσταση  αρχικά υπήρχαν  12 χορευτές. Ο Σοφοκλής τους έκανε 15.

Ο  Χορός έμπαινε στην ορχήστρα  από τη δεξιά  πάροδο. Μπροστά  οδηγούσε ο αυλητής.  Ο σχηματισμός του χορού ήταν  5 μέτωπο – τρία βάθος( κατά στοίχους) ή  3 μέτωπο – 5 βάθος ( κατά μέτωπο).

Οι χορευτές ήταν ντυμένοι απλά.

Ο κορυφαίος του Χορού  συζητούσε με τους υποκριτές. Ο  Χορός  είχε στραμμένη την πλάτη στους θεατές και ήταν χωρισμένος σε δυο ημιχόρια.

Ο Χορός αντιπροσωπεύει την κοινή γνώμη και δεν  τάσσεται υπέρ ή κατά των ηρώων της τραγωδίας.

2.    Οι Υποκριτές.

Οι  Υποκριτές ήταν  τρεις. Κατά τη διάρκεια της παράστασης  άλλαζαν ενδυμασία, καθώς έπρεπε να υποδυθούν όλα τα πρόσωπα του έργου, π.χ στην Ελένη, τρεις υποκριτές έπρεπε να υποδυθούν την Ελένη, τον Τεύκρο, το Μενέλαο, τον Θεοκλύμενο , τη Θεονόη, τη δούλα, τον στρατιώτη κοκ.

Φορούσαν  προσωπεία. Στο πρόσωπο βάφονταν με το ψιμύθιον, μια λευκή σκόνη. Ήταν ντυμένοι με πολυτελή ενδυμασία  που ταίριαζε με το πρόσωπο που έπαιζαν. Ήταν επιβλητικοί και μεγαλοπρεπείς.

Ήταν  Αθηναίοι πολίτες, επαγγελματίες ηθοποιοί που έπαιρναν μισθό και αποτελούσαν μια συντεχνία, το κοινόν των περί Διόνυσον τεχνιτών. Κοινωνικά ήταν σε πολύ καλή θέση και τους απάλλασσαν από το στρατό και άλλες υποχρεώσεις.

                      Ο ορισμός της τραγωδίας ( Ποιητική, Αριστοτέλη).

Είναι  μίμηση πράξης  εξαιρετικής και τέλειας ( με αρχή, μέση και τέλος). Έχει μέγεθος  ευσύνοπτο,  με λόγο που  τέρπει ( ευχαριστεί), διαφορετική για τα δυο της μέρη,  το διαλογικό και το χορικό,  με  πρόσωπα που δρουν και δεν απαγγέλλουν απλώς, και  η οποία με τη συμπάθεια του θεατή για τον ήρωα που υποφέρει και το φόβο, μήπως βρεθεί στην ίδια θέση, φέρνει στο τέλος στο θεατή τη λύτρωση από παρόμοια πάθη ( κάθαρση).

3.                                       Τα  μέρη της τραγωδίας.

Η  τυπική διάρθρωση της, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι:

Τα  κατά ποσόν μέρη: αφορούν την έκταση του έργου. Συνολικά εννέα. Πέντε διαλογικά και τέσσερα χορικά: Πάροδος – Πρόλογος – Πρώτο  Επεισόδιο – πρώτο   Στάσιμο- δεύτερο  Επεισόδιο – δεύτερο  Στάσιμο …. – Έξοδος.

Α. Διαλογικά  μέρη 

Πρόλογος: ο πρώτος λόγος που λέει ο υποκριτής πριν να μπει ο Χορός στο θέατρο. Είναι μονόλογος ή διάλογος ή και τα δυο. Με αυτόν οι θεατές  ενημερώνονται για την υπόθεση.

Επεισόδιο:  είναι όπως οι θεατρικές πράξεις σήμερα, σε αυτά εξελίσσεται η δράση. Είναι από 2 έως 5. Ανάμεσα τους υπάρχουν τα στάσιμα.

Έξοδος: βρίσκεται μετά το τελευταίο στάσιμο και επισφραγίζει τη λύση του δράματος.

Β .Λυρικά- Χορικά Πάροδος: το τραγούδι που λέει ο Χορός όταν μπαίνει στην ορχήστρα με ρυθμικό βήμα. Στάσιμα: τα  τραγούδια που έψαλλε ο Χορός αφού είχε πάρει τη θέση του στην ορχήστρα (στάσις). Δεν προωθούν την δράση. Έχουν σχέση με το επεισόδιο που προηγήθηκε. Μονωδίες / Διωδίες: τραγούδια που έλεγαν οι υποκριτές. Κομμοί: θρήνοι που έλεγε ο Χορός και ένας ή δυο υποκριτές εναλλάξ.

Τα  κατά  ποιόν  μέρη : αφορούν την  ανάλυση, την ποιότητα  του έργου.

Μύθος =  το σενάριο, η υπόθεση. Οι  μύθοι  προέρχονταν από τον Όμηρο, την αργοναυτική εκστρατεία, την  Θήβα, τον Τρωικό πόλεμο και ήταν γνωστοί στο λαό. Ο ποιητής τους τροποποιούσε ανάλογα με το τι ήθελε να πετύχει.

Ήθος = ο χαρακτήρας των ηρώων, η ποιότητα της συμπεριφοράς τους.

Λέξις = η γλώσσα και τα εκφραστικά μέσα.

Όψις = τα σκηνικά και  η σκευή, ό,τι κρατούσε ή φορούσε ο ηθοποιός ( προσωπεία, κόθορνοι, ποδήρεις χιτώνες).

Μέλος = η  μελωδία, η μουσική.

Διάνοια = οι ιδέες των ηρώων και τα επιχειρήματά τους.

Άλλα  σημαντικά:

Περιπέτεια  = η  απότομη αλλαγή της τύχης των ηρώων ( ευτυχία – δυστυχία).

Αναγνώριση = ο ήρωας  γνωρίζει ή αναγνωρίζει κάτι ή κάποιον που αγνοούσε συνήθως  συγγενή φέρνοντας αποδείξεις και τεκμήρια.

Τραγική ειρωνεία = ο θεατής γνωρίζει την αλήθεια, την πραγματικότητα την οποία ο ήρωας αγνοεί.